بازرگان دعافروش
مارتن هولتزاپفل
سنت ادبی فارسی مملو از داستان ها و حکایاتی است که شاعران تلاش میکنند در آنها درس اخلاق بدهند. یکی از نمونه های شناخته شده ی این سنت ادبی، شعر فریدالدین عطار(۵۳۵-۶۱۳ شمسی) است. عطار یکی از بزرگان ادب عرفانی فارسی است که تاثیر عظیمی بر شاعر معروف، جلال الدین مولوی (۵۸۶-۶۵۲ شمسی) گذاشت. شهرت عطار برای اشعار اندرزگونه ای است که در آنها معمولا با به کارگیری حکایات و صنایع بدیع عقاید و تعصبات مذهبی خواننده را به چالش میکشد
فروختن دعا در روز رستاخیز
یکی از سوال های اساسی در شعر عطار این است که رفتار زاهدانه چیست و دیندار و زاهد حقیقی کیست. عطار بی وقفه مخاطبانش را درباره خلوص عقاید مذهبی و رفتار پارسایانه شان به چالش می کشد. وی مخاطبان خود را با فردی رو به رو می کند در شمایل “عقلای مجانین” که در اشعار او با مفاهیم دیوانه یا مجنون بازنمایی میشود. منظور از این فرد شخصیتی است که عزلت نشینی برگزیده و به خاطر رابطه ی نزدیکش با خدا مورد احترام است. هرچند در شعر عطار عقلای مجانین معمولا به خاطر رفتار مذهبی هنجارشکنانه خود در ابتدای شعر مورد بازخواست قرار میگیرند؛ در ادامه ورق ها برمیگردند، و عاقل مجنون باورها و اعمال مذهبی ریاکارانه ی محتسب را زیر سوال می برد. به این ترتیب، عطار تلاش میکند تا باورهای مذهبی خودپسندانه خوانندگانش را نقد کند
یک نمونه از چنین داستان های نقادانه را در کتاب الهی نامه ی عطار میابیم. داستانی راجع به دیوانه ای که بازرگانی را به خاطر تلاش برای فروختن دعاهایش در روز رستاخیز به باد انتقاد می گیرد. مفهوم قضاوت مضمونی اساسی در دین اسلام است. وقایع در این روز، و به خصوص این سوال که آیا بدن، روح و نفس هم‌زمان احیا میشوند یا خیر، بحث های زیادی را در میان فلاسفه، دین شناسان و عرفا برانگیخته است. بر اساس قرآن و احادیث، رستاخیزِ مردگان در روز قیامت نشان از پایان دنیا یا فنا دارد که با صدای صور اسرافیل اعلام خواهد شد. بعد از رستاخیز مردگان، همه ی مردم برای قضاوت نهایی خداوند فراخوانده می شوند و همه به خاطر اعمالشان روی زمین موردقضاوت قرار خواهند گرفت. اعتقاد بر این است که در روز رستاخیز پیامبران و قدیسان برای نجات(پیروان) خود آنها را شفاعت خواهند کرد. قدیسان متعددی می توانند شفاعت کنند، ولی عموم مردم معتقدند که حضرت محمد مهم ترین شفاعت کننده مسلمین است
عطار شعر خود را با سخنانی از مرد دیوانه ای شروع میکند که رفتار بازرگانی در روز قیامت را برای وی تعریف کرده است . بازرگان با تاکید بر عباداتش، رفتار زاهدانه ی خود را تحسین میکند
کسی باشد که ده ساله نماز او
منادی میکند شیب و فراز او
بیک گرده ازو نخرد کسی آن
بگوید بر سر مجمع بسی آن
درحالیکه بازرگان فریادزنان در کوچه در جست و جوی کسی است تا قیمتی مناسب برای عباداتش روی زمین به او پیشنهاد بدهد، عطار تاکید میکند که این عبادات ارزش حتی قرص نانی را ندارند. بی ارزشی عبادات او را مردی دیوانه متذکر می شود، با این ادعا که اگر عبادات بازرگان ارزشی داشت آنقدر داد و فریاد لازم نبود. به گفته ی عطار، عباداتی که بر این دنیای مادی متمرکز باشند، حقیقی نیستند وارزشی ندارند
در ادامه ی شعر، عطار مرد دیوانه را در برابر کسی قرار می دهد که از اعمالش روی زمین داد سخن می دهد و به دنبال داد و ستد پیش از قضاوت در روز رستاخیز است. به این ترتیب، عطار تفاوت بین آنهایی که در گیر و دار دنیای فانی هستند و مرد دیوانه ای که با خداوند قرابت دارد و به فکر دنیای آخرت است را متذکر میشود. با چنین اشعاری، عطار تلاش می کند تا تفاسیر مرسوم تقوا را به چالش بکشد. وی اهمیت کردار زاهدانه راستین که به جای به دست آوردن چیزی در آخرت در گرو عشق خداوند است را مورد تاکید قرار میدهد. سبک الهام بخش و شوخ طبعانه ی عطار در اشعار تعلیمی وی الگوی نسل هایی از شاعران صوفی بوده است. چنین حکایاتی هنوز هم در دنیای فارسی زبان شهرت دارند. فارسی زبانان از این حکایات برای تاکید بر اهمیت تقوای درونی و اخلاق پسندیده بهره می برند
(ترجمه ی زهرا جمالی)
آثار منتخب
الهی نامه، عطار، فریدالدّین، ویرایش اچ (هلموت). ریتر، تهران: خواجه، .۱۳۶۸/۱۹۸۹
دانشنامه ی اسلام (چاپ لیدن)
ریتر، هلموت. دریای جان (ترجمه های متعددی از آن در دسترس است.)
نقاشی مشمول در این بلاگ متعلق به دست نوشته ای از منطق الطیر عطار در قرن هفدهم است(طیورنامه). این نقاشی صحنه ای را از داستانی به تصویر می کشد که در آن مردی یاغی در آستانه ی کشتن مرد فقیری با شمشیر است . در این حین مرد متوجه می شود همسرش تکه ای نان به مرد فقیر داده، و به همین دلیل یاغی حق ندارد مرد فقیر را به قتل برساند. در این داستان، یاغی و همسرش نماد ویژگی های متفاوت خداوند هستند. به عنوان مثال یاغی نماد عدالت و همسرش نماد رفعت است. برای تحلیلی کوتاه از داستان و نقاشی، رجوع کنید به نان بخشندگی:تصویری از منطق الطیر اثر مراد ممتاز (۲۰۱۷)
مارتن هولتزاپفل و پروژه ی ورای شریعتِ ای آر سی ۲۰۲۲. هر گونه استفاده ی بدون مجوز از این بلاگ بدون اجازه ی کتبی نگارنده و پروژه ی ورای شریعت ای آر سی ممنوع است. استفاده از این بلاگ با رعایت حقوق نویسنده اثر، مارتن هولتزاپفل، و پروژه ی ورای شریعت ای آر سی بلامانع است
For the original English blog click here.